Morfologi Lanjut Bahasa Jawa

MORFOLOGI LANJUT BAHASA JAWA

       A.    Pengertian Morfologi.
Morfologi adalag cabang ilmu linguistik tentang kata, penataan kata, pembentukan kata, dan bagian-bagian kata.
       B.     Pengertian Morf dan Morfem
Morf adalah anggota morfem atau realisasi dari morfem.
Contoh: nyapu = ny + sapu
Morfem adalah satuan bahasa unsur pembentuk kata yang maknanya relatif
stabil dan tidak dapat dibagi atas bagian bermakna yang lebih kecil.
Contoh: tuku → terdiri dari 1 morfem
 nuku→ terdiri dari 2 morfem, yaitu {N-}dan {tuku}
       C.     Proses Morfologis
a)      Afiksasi adalah pembentukan kata dengan menambahkan afiks pada bentuk dasar.
Contoh:
a.       Prefiks:
a-      + rupa = arupa
a-      + kembang = akembang
a-      + klambi = aklambi
a-      + doh = adoh
ma- + guru = maguru
N- + sapu = nyapu
di- + balang = dibalang
ka- + arep = karep
ke- + ulu = kolu
kuma- + wani = kumawani
kapi- + lunyu = kapilunyu
tar- + tamtu = tartamtu
sa- + dina = sadina
pa- + weweh = paweweh
paN- + jaluk = panjaluk
pi- + weling = piweling
piN- + tuju = pinuju
pra- + wira = prawira
praN- + tata = pranata
pri- + angga = priangga
para- + murid = paramurid
pari- + wara = pariwara
mer- + gawe = mergawe

b.      Infiks:
-um + bagus = gumagus
-in + tuku = tinuku
-r- + cekot = crekot
-l- + awu = klawu
-in- + punjul = pinunjul
-um- + dugi = dumugi

c.       Sufiks:
-i + tandur = tanduri
-i + balang = balangi
-ake + nutug = nutugake
-a + mrene = mrenea
-ana + jupuk = jupukana
-na + dokok = dokokna
-an + gulung = gulungan
-en + jangan = janganen
dak-/ -ne + ijol = dak ijolne
dak-/ -ane = dak jupukane

d.      Konfiks:
pa-/ -an = paturon
paN-/ -an + gawe = panggawean
pi-/ -an + tulung = pitulungan
piN-/ -an + suwun = pinuwunan
pra-/ -an + tapa = pratapan
praN-/ -an + tata = pranatan
ka-/ -an + pinter = kapinteran
ke-/ -an + banjir = kebanjiran
ke-/ -en + lawas = kelawasen
sa-/ -e + bubar = sabubare

b)      Reduplikasi adalah proses morfologis yang mengulang bentuk dasar, baik secara keseluruhan, sebagian, maupun perubahan bunyi.
Contoh :
a.       Reduplikasi parsial (sebagian)
R + tuku = tetuku (dwipurwa)
R + lara = lelara (dwipurwa)
R + cekik = cekikik (dwiwasana)
R + ditukokake = ditukok-tukokake (dwimadya)
R + umbulake = diumbul-umbulake (dwi madya)

b.      Reduplikasi penuh
R + bocah = bocah-bocah
R + bapak = bapak-bapak
R + mati = mota-mati (salin swara)
R + mlaku = mloka-mlaku (salin swara)
R + mangan = mongan-mangan (salin swara)
R + turu = tura-turu (salin swara)

c)    Komposisi adalah proses penggabungan morfem dasar, baik yang bebas maupun terikat, sehingga terbentuk suatu konstruksi yang memiliki identitas leksikal yang berbeda atau baru.
Contoh:
a.       Komposisi sempurna
Nagasari
Semar mendem
Sapu tangan
Gantung siwur
Wong tuwa

b.      Komposisi tidak sempurna
Idu + abang = dubang
Balung + kulit = lunglit
Dhemen + anyar = dhemenyar
Abang + ijo = bangjo
Siji + loro = jiro
Bubar + siji = barji
Endhek + dhuwur = dhekwur
Gedhe + bagus = dhegus

d)     Modifikasi dibedakan menjadi 2, yaitu :
1)      Modifikasi kosong → proses morfologis dari sebuah fonem menjadi morfem lain tanpa mengubah unsur segmental.
Contoh :
·         Kiki tuku klambi → kategori nomina
Klambinan ndhisik nembe dolan → kategori verba
·         Siti nganggo sepatu → kategori nomina
Sepatunan ndhisik nembe mangkat sekolah → kategori verba
·         Siti tuku sapu → kategori nomina
Sapunen ndhisik latare! →kategori verba
·         Sari adol gorengan→ kategori nomina
Gorengen sik tempe kae! → kategori verba
·         Bapak nggawa pacul menyang sawah → kategori nomina
Paculen sik sawahe! → kategori verba
2)      Modifikasi internal → proses morfologis dengan mengubah atau menambah salah satu fonem.
Contoh:
Abang → abing
Abot → abut
Elek → elik
Ijo → iju
Akeh → akih

e)      Pemendekan adalah proses morfologis dengan cara menanggalkan atau memendekan bagian-bagian morfem atau menggabungkannya sehingga menjadi bentuk singkatan, tetapi maknanya sama dengan bentuk utuhnya.
-          Singkatan
TK = Taman Kanak-kanak
SD = Sekolah Dasar
SMP = Sekolah Menengah Pertama
SMA = Sekolah Menengah Atas
RA = Raden Ajeng
-          Akronim
Unnes = Universitas negeri Semarang
Puskesmas = Pusat kesehatan masyarakat
Posyandu = Pos pelayanan terpadu
Undip = Universitas Diponegoro
Unpad = Universitas Padjajarans
-          Kontraksi
Ra ruh = ora weruh
Ra ti = ora ngerti
Sendratari = seni drama dan tari
Rudal = peluru kendali
-          Aferesis
Jeng = ajeng
Teng = dhateng
Neng = ana ing
Sih = taksih

        D.    Kategori/ Kelas Kata
a.       Nomina (kata benda)
Contoh      : tas, meja, sepatu, klambi, buku, kursi, ilmu, dhuwit, pensil
b.      Verba (kata kerja)
Contoh      : nyapu, ngombe, lunga, mlaku, turu, teka, macul, sinau
c.       Adjektiva (kata sifat)
Contoh      : sregep, kesed, pinter, abot, panas, adhem, dawa, cilik, gedhe, dhuwur,
d.      Adverbia (kata keterangan)
Contoh      : rada, arep, paling, amarga, sawise, lagi, wis, lan, sarta
e.       Pronomina (kata pengganti)
Contoh      : aku, kula, kowe, dheweke, panjenenganipun, kita, sliramu, sira, sampeyan
f.       Numeralia (kata bilangan)
Contoh      : siji, loro, telu, kaping sanga, ping akeh, mapat, sija-siji
g.      Kata Tugas
Contoh      : dening, kanggo, ing kene, rikala, tinimbang, nalika, kanthi, karo
h.      Interjeksi
Contoh      : lho, lha, wah, oh, ah, hore, wadhuh, sokur, adhuh


Etika Jawa

Etika Jawa
A.    Etika Jawa
1.      Menggali Etika Jawa
Ada dua alasan mengapa suatu penelitian mengenai etika Jawa, yaitu:
a)      Zaman sekarang ini, khususnya masyarakat jawa, banyak yang merasa asing terhadap nilai-nilainya sendiri.
Misalnya : dalam pendidikan formal, tidak seluruhnya diberikan dalam bahasa Indonesia, melainkan ada unsur kebarat-baratannya. Semua mengacu pada dunia modern.
Masuknya kebudayaan barat, jika tidak disaring dengan benar-benar, maka kebudayaan Indonesia akan luntur  jika tidak dilestarikan.
b)      Alasan kedua lebih bersifat teoritis.
Etika falsafati saat ini hampir secara eksklusif dikembangkan pada latar belakang penghayatan moral di Eropa Utara. Bukankah perhatian terhadap suatu sistem etika dari alam kebudayaan yang berbeda akan membantu mempersoalkan pengandaian etnosentrisme implisit dalam etika modern ini?
2.      Siapa itu “Orang Jawa?
Orang jawa ialah orang yang berdomisili di Pulau Jawa, berbahasa Jawa, dan keturunan orang Jawa.
3.      Pengertian etika Jawa
Etika Jawa dalam arti sempit berarti filsafat mengenai  bidang moral.
Etika Jawa dalam arti luas berarti keseluruhan norma dan penilaian yang dipergunakan oleh masyarakat yang bersangkutan untuk mengetahui bagaimana manusia menjalankan kehidupannya.

B.     Kaidah Dasar Kehidupan Masyarakat Jawa
Menurut Hildred Geertz, ada dua kaidahh dasar kehidupan masyarakat Jawa, yaitu:
a.       Bahwa dalam setiap situasi manusia hendaknya bersifat sedemikian rupa sehingga tidak menimbulkan konflik. Kaidah ini disebut prinsip kerukunan.
b.      Menuntut manusia agar dalam bertutur kata dan membawa diri selalu menunjukkan sikap hormat kepada orang lain.

1)      Prinsip Kerukunan
a.       Rukun
Rukun berarti berada dalam keadaan selaras. Keadaan rukun terdapat dimana semua pihak berada dalam keadaan damai satu sama lain, suka bekerja sama, dan saling menerima.
b.      Berlaku rukun
Cara bertindak individu untuk menomerduakan kepentingan pribadi (mengutamakan kepentingan bersama).
c.       Rukun dan sikap hati
Prinsip kerukunan tidak menuntut sikap hati yang berlebihan. 
Jadi, prinsip kerukunan tidak berarti bahwa orang Jawa tidak mempunyai kepentingan-kepentingan pribadi, melainkan suatu mekanisme sosial untuk mengintegrasikan kepentingan-kepentingan itu demi kepentingan kelompok.

2)      Prinsip Hormat

Cara seseorang dalam bertutur kata dan membawa diri harus menunjukkan sikap hormat terhadap orang lain.

Karti basa


A. JINISING TEMBUNG
1.      Tembung Lingga
Miturut jinising tembung-tembung kabedakake dadi rong perangan, yakuwi tembung lingga (kata dasar) lan tembung kangwisowah saka linggane (kata jadian/bentukan). Tembung lingga yakuwi sakabehing tembung kang durung ngalami owah-owahan. Tuladhane: anak, jaran, rob, banjir, lsp.
Miturut para ahli basa, tembung lingga sinebut kata asal utzwz tembung kang durung ngalami owah-owahan, lan sabenere dumadi saka tembung sing luwih dhisik ana utawa tembung-tembung kang luwih tuwa. Tembung tembung kuwi diarani tembung wod (akar kata).
Tembung wod suk, nurunake tembung lingga: pasuk, rasuk, rangsuk, susuk, dhesuk, isuk, lsp. Tembung wod pis, nurunake tembung lingga tipis, tapis, kempis, kempes, dhepis. Tembung wod lur, turunake tembung lingga dulur, ulur, sulur, pilur. Tembung wod wur, nurunake tembung lingga: uwur, siwur, kawur, mawur, sawur lsp.   

2.      Tembung Owah
Tembung kang wis owah saka linggane kabedakake dadi telung perangan, yakuwi tembung andhahan, tembung kang dirangkep (kata ulang),lan tembung camboran  utawa wancahan (kata majemuk).
a.       Tembung Andhahan
Tegese tembung kang wis ngalami owah-owahan sarana antuk ater-ater, sesela, lan panambang.
b.      Tembung Rangkep
Tegese tembung sing dirangkep/ dibaleni/ kata ulang. Wujude ana telu :
a)      tembung dwilingga: dumadine sarana ngrangkep linggane
b)      tembung dwipurwa: tembung lingga kanthi ngrangkep wandane wiwitan. Tuladhane: lima dadi lilima (lelima), lara dadi lalara (lelara) lsp.
c)      tembung dwi wasana : tembung lingga kanthi ngrangkep wanda kang pungkasan/ purwa.
d)     Tuladhane: cekak dadi cekakak, cekik dadi cekikik lsp.
c.       Tembung Camboran
Tegese tembung kang dumadine saka pamoring tembung loro kang tegese digerba dadi siji. Tembung camboran ana loro:
a)      Camboran tugel: dubang (idu ababg), lunglit (balung kulit), dokkur (ndhodhok mungkur) , dhegus (gedhe bagus) lsp.
b)      Camboran wutuh, ana loro:
1)      camboran tunggal tegse tembung kang diamor nduweni teges anyar.
Tuladha: naga lan sari dadi nagasari, gantung lan siwur dadi gantung siwur lsp.
2)      camboran udhar: tembung-tembunge isih madeg dhewe-dhewelan tegese durung luluh. Tuladhane: pager wesi, tukang sepatu, gula tebu, lsp.

B. PEPRINCENING JINISING TEMBUNG
Golongan tembung, yakuwi:

1.      Tembung Kriya
Kang sinebut tembung kriya yakuwi sakabehing tembung kang nyatakake solah bawa, tindak-tanduk utawa tumandang gawe. Ana sajroning ukara, tembung kriya biyasane nduweni fungsi wasesa.
Tuladha: Nurahma nangisDika tiba.
Nugraha : jejer,
Nangis : wasesa
Dika : jejer
Tiba : wasesa
Tembung nangis, tiba kuwi wasesa lan yen ditilik saka jinising tembung kalebu tembung kriya. Sanadyan amung kedadeyang saka jejer lan wasesa ukara ing ndhuwur kalebu ukara singwis komplit.
Dene tembung kriya sing isih mbutuhake tembung liyane amrih sampurnane diarani tembung kriya mawa lesan (kata kerja berobjek/transitif). Tuladhane tembung kriya sing kaya mangkono yakuwi: nabrak, nabok, menthung, adol, nyiram, ngetung, nagih, nuthuk, lsp.
Sawalike tembung nangis, ora perlu utawa ora mbutuhake tembung liyane.

2.      Tembung Aran
Nama sakabehing barang utawa apa wae kang dianggep barang diarani tembung aran. Miturut kalungguhaning tembung ana sajroning ukara tembung aran bisa kalebokake ana ing jejer utawa lesan. Tuladhane ing ngisor iki.
Adhiku nendhang bal
   J             W       J
Tembung adhiku lan bal, diarani tembung aran.
Tembung aran kaperang dadi rong golongan, yakuwi:
1)      tembung aran kang maujud (kasad mata)
2)      tembung aran kang ora maujud (ora kasad mata): kasugihan, kapinteran, kaluwihan, lsp.
ü  Pandhapuking tembung aran kaperanga dadi loro.
1)      tembung lingga
2)      tembung andhahan
ü  Dene tembung andhahan kang kalebu tembung aran kadedayan kanthi cara-cara ing ngisor iki.
a)      Rimbag lingga andhahan, kanthi cara menehi ater-ater: sa-, pa- pi-, pra-, ka-.
b)      Kadhapuk kriya wacaka, wujude pe-tanduk
c)      Kadhapuk rimbag wisesana, wujude (- + -an)
d)     Kadhapuk rimbag dayawacaka, wujude (pa- + tanduk + -an)
e)      Kadhapuk bawa wacaka, wujude (ka- + lingga+ -an)
f)       Kadhapuk panambang –wan,-man, -wati.
g)      Kadhapuk panambang –ku, -mu,-e
h)      Kadhapuk kanthi cara rimbag rangkep
i)        Kadhapuk dadi camboran lan wancahan
j)        Tembung kaanan
Sakabehing tembung kang nyatakake kepriye kaanan/ sipat maneka warna bab. Tuladha: kembang abang, omahe gedhe, bocah nakal, lsp. Tembung-tembung kang kalebu kaanan iki nduuweni owah-owahan tertemtu. Ing ngisor iki owah-owahaning tembung kaanan (ana kalane tembung tertemtu kalebu tembung kaanan ana kalane ora kalebu tembung kaanan)
i.         kalebu tembung kaanan/ sipat
Tembung iki tetep digolongake tembung aran menawa papan panggonane ana samburine tembung aran. Tuladhane:
Budi angkara, watak sembrana, ula mandi, lsp.
ii.       kalebu wasesa
Upamane: Omahe Sariman gedhe, klambiku suwek, Anake Pak Suta lara. Gedhe, suwek, lara kalungguhane ana sajroning ukara  minangka wasesa, dene jinis tembunge minangka kriya silihan.
iii.     kalebu katrangan, jinis tembunge diarani tembung katrangan.
Upamane: sariman mlaku alon-alon. Manuk mabur dhuwur.
Tembung alon-alon lan dhuwur nerangake wasesa, mulane kalebu katrangan. Dene jinis tembunge diarani tembung katrangan.
iv.     kalebu tembung aran
o   diwenehi panambang –e
gedhe dadi gedhene
lega dadi legane
o   diwenehi tembung panggandheng (kata depan): kang/ sing.
Sing cilik lungguh ngarep, sing gedhe lungguh mburi.
Kang lena bakal ketiwasan.
o   menawa nduweni kaanan/ sipating manungsa biyasane dadi sesulihe jenenge manungsa kuwi kanthi carra diwenehii tembung si.
Kaya si cebol nggayuh lintang.
o   diwenehi tembung Panggandheng/kata depan ana sangarepe.
Kanthi lega legawaning ati.

3.      Tembung Katrangan
Gatekna ukara ing ngisor iki!
1)      Adhiku mangan themal-themil.
2)      Sarjono nangis senthuk-senthuk/ ndrenginging.
3)      Maling kuwi mlayu nggendring,
Tembung themal-themil, senthuk-senthuk/ drenginging, nggendring, kuwi nyebutake cara-carane mangan, nangis, lan mlayu. Tembung-tembung kang nerangake wasesa utawa nerangake babagan liya kajaba tembung aran  kuwi diarani tembung katrangan.  Dene tembung kang nerangake tembung aran diarani tembung kaanan. Tembung katrangan sing kulina dianggo yakuwi:
1)      tembung katrangan wektu/titi mangsa
2)      tembung katrangan papan panggonan
3)      tembung katrangan sing nyethakake dadi lan orane pakaryan
4)      tembung katrangan kang nyethakake kahanan pakaryan.
Miturut wujude tembung ana kang arupa tembung lingga lan ana kang arupa tembung andhahan. Kang arupa tembung andhahan yakuwi:
1)      Diwenehi panambang –e: prayogane, maune, lumrahe, wangune, lsp.
2)      linggane dibaleni: ujug-ujug, durung-durung, suwe-suwe, kira-kira, lsp.
3)      Diwenehi ater-ater sa-/se- :  sakawit, sakala, sajeg jumbleg, lsp.
4)      Diwenehi ater-ater sa- lan panambang –e: sabisa-bisane, sakuwat-kuwate, sagedhe-gedhene, lsp.

4.      Tembung Sesulih
Tembung kang dianggo nggenteni jeneng barang utawa manungsa, lan tembung kang nuduhake panggonan barang utawa manungsa diarani tembung sesulih/kata ganti. Peprincening tembung sesulih:
1)      Tembung sesulih kang mratelakake wong (kata ganti orang);
Tembung sesulih kang mratelakake wong iki kaperang dadi papat:
Ø  Tembung sesulih utama purusa (aku, kula, ingsun)
Ø  Tembung sesulih madyama purusa (panjenengan, ndika, kowe, sampeyan)
Ø  Tembung sesulih pratama purusa (dheweke, Man jae/jeneng wong)
Ø  Tembung milik (omahe, omahmu, omahku)
2)      Tembung sesulih kang mratelakake dununging barang/wong (kata ganti tunjuk);
3)      Tembung sesulih kang dadi tembung panggandheng (kata ganti hubung);
4)      Tembung sesulih minangka pitakon (kata ganti tanya);
5)      Tembung sesulih barang kang ora nggenah (kata ganti tak tentu);

v  Ing ngisor iki bab-bab kang magepokan klawan tembung sesulih.
1.      Tembung sesulih yen nerangake babagan barang dununge ana samburine barang kang diterangakke.
Tuladha: bocah iki, omah kae, dhusun sampeyan.
2.      Ana sajroning ukara tembung sesulih bisa nduweni kalungguhan minangka jejer, wasesa, lesan, lsp.
o   Jejer: Iki durung disarujuki dening para warga. (komplite: Prakara iki).
o   Wasesa: Bocah kang koktakok-takokae dhek wingi iku kae ta?
o   Lesan: Tekan seprene aku durung ngreti kuwi (komplite bab kuwi).

5.      Tembung Wilangan
Tembung wilangan kabedakake telung perangan, yakuwi:
1)      Tembung wilangan kang nyatakake gunggung (jumlah);
Tuladha:
Beras telung goni kae timbangen!
2)      Tembung wilangan kang nyatakake undha-usuk/ tingkatan.
Tuladha:
Anakku sing nomer loro aran Giselia.
3)      Tembung wilangan durung genah (ora ngerti gunggunge)
Tuladha:
Aku mung nampabathi sethithik.

6.      Tembung Panggandheng
Sakabehing tembung kang nggathukake tembung siji lan sijine diarani tembung panggandheng/tembung lantaran. Ana sajroning Basa Jawa wujuding tembung panggandheng yakuwi:
Ing             : Aku wis telung tahun manggon ing kutha.
Menyang   : Sore mau, kowe menyang ngendi?
Saka          : Bengi-bengi ngene iki kowe saka ngendi?

7.      Tembung Panyambung
Sakabehing tembung kang bisa nyambung utawa nggathukake antaraning tembung siji lan sijine. Miturut wujude tembung panyambung kaperang dadi loro:
1)      tembung panyambung kang isih lingga : lan, saha, tuuwin, sebab, lsp.
2)      tembung panyambung kang awujud andhahan: luwih-luwih, apa maneh.

8.      Tembung Panyeru
Tembung panyeru diarani uga tembang sabawa.
1)      Lho, digunakake ana sajroning ukara sing beda karo kanyatan 
(Lho, kok ngono, mbok ngene)
2)      Lha, digunakake ana sajroning ukara kang pas/cocok karo kang dikarepake 
(Lha, ngono kuwi aja kaya mau)
3)      Eman,  kanggo ukara kang nggelakake
(Eman, bocah bagus kok patrape kaya ngono!)