SERAT
WEDHATAMA
Karya :
Mangkunegara IV
PUPUH I
P A N G K U R
01
Mingkar-mingkuring ukara, akarana karenan mardi
siwi, sinawung resmining kidung, sinuba sinukarta, mrih kretarta
pakartining ilmu luhung,kang tumrap ing tanah Jawa, agama ageming aji.
02
Jinejer ing Weddhatama, mrih tan kemba
kembenganing pambudi,mangka nadyan tuwa pikun, yen tan mikani rasa, yekti
sepi sepa lir sepah asamun,samasane pakumpulan, gonyak-ganyuk
nglelingsemi.
03
Nggugu karsane priyangga, nora nganggo peparah
lamun angling,lumuh ingaran balilu, uger guru aleman, nanging janma
ingkang wus waspadeng semu, sinamun samudana, sesadoning adu manis .
04
Si pengung nora nglegewa, sangsayarda denira
cacariwis, ngandhar-andhar angendukur, kandhane nora
kaprah, saya elok alangka longkangipun, si wasis waskitha ngalah,
ngalingi marang sipingging.
05
Mangkono ilmu kang nyata, sanyatane mung we
reseping ati,bungah ingaran cubluk, sukeng tyas yen den ina, nora
kaya si punggung anggung gumunggung, ugungan sadina dina, aja mangkono
wong urip.
06
Uripa sapisan rusak, nora mulur nalare ting saluwir,
kadi ta guwa kang sirung, sinerang ing maruta, gumarenggeng anggereng
anggung gumrunggung, pindha padhane si mudha, prandene paksa kumaki.
07
Kikisane mung sapala, palayune ngendelken yayah wibi,
bangkit tur bangsaning luhur, lah iya ingkang rama, balik sira sarawungan
bae durung, mring atining tata krama, nggon-anggon agama suci.
08
Socaning jiwangganira, jer katara lamun pocapan
pasthi, lumuh asor kudu unggul, sumengah sesongaran,yen mangkono kena ingaran
katungkul, karem ing reh kaprawiran, nora enak iku kaki.
09
Kekerane ngelmu karang, kakarangan saking bangsaning
gaib, iku boreh paminipun, tan rumasuk ing jasad, amung aneng sajabaning daging
kulup, Yen kapengkok pancabaya,
ubayane mbalenjani.
ubayane mbalenjani.
10
Marma ing sabisa-bisa, babasane muriha tyas basuki,
puruitaa kang patut, lan traping angganira, Ana uga angger ugering kaprabun,
abon aboning panembah, kang kambah ing siang ratri.
11
Iku kaki takokena, marang para sarjana kang martapi,
mring tapaking tepa tulus, kawawa nahen hawa, Wruhanira mungguh sanjataning
ngelmu, tan mesthi neng janma wreda, tuwin muda sudra kaki.
12
Sapantuk wahyuning Allah, gya dumilah mangulah ngelmu
bangkit, bangkit mikat reh mangukut, kukutaning Jiwangga, Yen mangkono kena
sinebut wong sepuh, liring sepuh sepi hawa, awas roroning ngatunggil.
13
Tan samar pamoring Sukma, sinukma ya winahya ing
ngasepi, sinimpen telenging kalbu, Pambukaning waana, tarlen saking liyep
layaping ngaluyup, pindha pesating supena, sumusuping rasa jati.
14
Sajatine kang mangkono, wus kakenan nugrahaning Hyang
Widi, bali alaming ngasuwung, tan karem karamean, ingkang sipat wisesa winisesa
wus, mulih mula mulanira, mulane wong anom sami.
PUPUH II
SINOM
01
Nulada laku utama, tumrape wong Tanah Jawi, Wong Agung
ing Ngeksiganda, Panembahan Senopati, kepati amarsudi, sudane hawa lan nepsu,
pinesu tapa brata, tanapi ing siyang ratri, amamangun karenak tyasing sesama.
02
Samangsane pesasmuan, mamangun martana martani, sinambi
ing saben mangsa, kala kalaning asepi, lelana teki-teki, nggayuh geyonganing
kayun, kayungyun eninging tyas, sanityasa pinrihatin, puguh panggah cegah
dhahar, lawan nendra.
03
Saben nendra saking wisma, lelana laladan sepi, ngisep
sepuhing supana, mrih pana pranaweng kapti, titising tyas marsudi, mardawaning
budya tulus, mese reh kasudarman, neng tepining jala nidhi, sruning brata
kataman wahyu dyatmika.
04
Wikan wengkoning samodra, kederan wus den ideri,
kinemat kamot hing driya, rinegan segegem dadi, dumadya angratoni, nenggih
Kanjeng Ratu Kidul, ndedel nggayuh nggegana, umara marak maripih, sor prabawa
lan Wong Agung Ngeksiganda.
05
Dahat denira aminta, sinupeket pangkat kanci, jroning
alam palimunan, ing pasaban saben sepi, sumanggem anjanggemi, ing karsa
kang wus tinamtu, pamrihe mung aminta, supangate teki-teki, nora ketang teken
janggut suku jaja.
06
Prajanjine abipraja, saturun-turun wuri, Mangkono
trahing ngawirya, yen amasah mesu budi, dumadya glis dumugi, iya ing
sakarsanipun, wong agung Ngeksiganda, nugrahane prapteng mangkin, trah tumerah
darahe pada wibawa.
07
Ambawani tanah Jawa, kang padha jumeneng aji, satriya
dibya sumbaga, tan lyan trahingSenapati, pan iku pantes ugi, tinelad
labetanipun, ing sakuwasanira, enake lan jaman mangkin, sayektine tan bisa
ngepleki kuna.
08
Luwung kalamun tinimbang, ngaurip tanpa prihatin,
Nanging ta ing jaman mangkya, pra mudha kang den karemi, manulad nelad Nabi,
nayakeng rad Gusti Rasul, anggung ginawe umbag, saben saba mapir masjid,
ngajap-ajap mukjijat tibaning drajat.
09
Anggung anggubel sarengat, saringane tan den wruhi,
dalil dalaning ijemak, kiyase nora mikani, katungkul mungkul sami, bengkrakan
neng masjid agung, kalamun maca kutbah, lelagone dhandhanggendhis, swara arum
ngumandhang cengkok palaran.
10
Lamun sira paksa nulad, Tuladhaning Kangjeng Nabi, O,
ngger kadohan panjangkah, wateke tak betah kaki, Rehne ta sira Jawi,
satitik bae wus cukup, aja ngguru aleman, nelad kas ngepleki pekih, Lamun
pungkuh pangangkah yekti karamat.
11
Nanging enak ngupa boga, rehne ta tinitah langip, apa
ta suwiteng Nata, tani tanapi agrami, Mangkono mungguh mami, padune wong dhahat
cubluk, durung wruh cara Arab, Jawaku bae tan ngenting, parandene pari peksa
mulang putra.
12
Saking duk maksih taruna, sadhela wus anglakoni,
aberag marang agama, maguru anggering kaji, sawadine tyas mami, banget wedine
ing besuk, pranatan ngakir jaman, Tan tutug kaselak ngabdi, nora kober
sembahyang gya tininggalan.
13
Marang ingkang asung pangan, yen kasuwen den dukani,
abubrah bawur tyas ingwang, lir kiyamat saben hari, bot Allah apa gusti,
tambuh-tambuh solah ingsun, lawas-lawas graita, rehne ta suta priyayi, yen
mamriha dadi kaum temah nista.
14
Tuwin ketib suragama, pan ingsun nora winaris, angur
baya angantepana, pranatan wajibing urip, lampahan angluluri, aluraning pra
luluhur, kuna kumunanira, kongsi tumekeng semangkin, Kikisane tan lyan among
ngupa boga.
15
Bonggan kang tan mrelokena, mungguh ugering ngaurip,
uripe tan tri prakara, wirya, arta, tri winasis, kalamun kongsi sepi,
saka wilangan tetelu, telas tilasing janma, aji godhong jati aking, temah papa
papariman ngulandara.
16
Kang wus waspada ing patrap, mangayut ayat winasis,
wasana wosing Jiwangga, melok tanpa aling-aling, kang ngalingi kaliling,
wenganing rasa tumlawung, keksi saliring jaman, angelangut tanpa tepi, yeku
aran tapa tapaking Hyang Sukma.
17
Mangkono janma utama, tuman tumanem ing sepi, ing
saben rikala mangsa,masah amemasuhbudi, lahire den tetepi, ing reh
kasatriyanipun, susila anor raga, wignya met tyasing sesame, yeku aran wong
barek berag agama.
18
Ing jaman mengko pan ora, arahe para turami, yen antuk
tuduh kang nyata, nora pisan den lakoni, banjur njujurken kapti, kakekne arsa
winuruk, ngandelken gurunira, pandhitane praja sidik, tur wus manggon pamucunge
mring makrifat.
PUPUH III
PUCUNG
01
Ngelmu iku, kalakone kanthi laku, lekase lawan kas,
tegese kas nyantosani, setya budya pangkese dur angkara.
02
Angkara gung, neng angga anggung gumulung,
gogolonganira triloka, lekere kongsi, yen den umbar ambabar dadi rubeda.
03
Beda lamun, kang wus sengsem reh ngasamun, semune
ngaksama, sasamane bangsa sisip, sarwa sareh saking mardi marto tama.
04
Taman limut, durgameng tyas kang weh limput, kereming
karamat, karana karohaning sih, sihing Sukma ngreda sahardi gengira.
05
Yeku patut, tinulad-tulad tinurut, sapituduhira, aja
kaya jaman mangkin, keh pramudha mundhi dhiri lapel makna.
06
Durung pecus,kesusu kaselak besus, amaknani lapal,
kaya sayid weton Mesir, pendhak-pendhak angendhak gunaning janma.
07
Kang kadyeku, kalebu wong ngaku-aku, akale alangka,
elok Jawane denmohi, paksa ngangkah langkah met kawruh ing Mekah.
08
Nora weruh, rosing rasa kang rinuruh, lumeketing
angga, anggere padha marsudi, kana-kene kaanane nora beda.
09
Uger lugu, den ta mrih pralebdeng kalbu, yen kabul
kabuka, ing drajat kajating urip, kaya kang wus winahyeng sekar srinata.
10
Basa ngelmu, mupakate lan panemu, pasahe lan tapa, yen
satriya tanah Jawi, kuna-kuna kang ginilut triprakara.
11
Lila lamun, kelangan nora gegetun, trima yen kataman,
sakserik sameng dumadi, trilegawa nalangsa srahing Batara.
12
Batara gung, inguger graning jajantung, jenak Hayang
Wisesa, sana paseneten Suci, nora kaya si mudha mudhar angkara.
13
Nora uwus, kareme anguwus-uwus, uwose tan ana, mung
janjine muring-muring, kaya buta-buteng betah nganiaya.
14
Sakeh luput, ing angga tansah linimput, linimpet
ing sabda, narka tan ana udani, lumuh ala ardane ginawe gada.
15
Durung punjul, ing kawruh kaselak jujul, kaseselan
hawa, cupet kapepetan pamrih, tangeh nedya anggambuh mring Hyang Wisesa.
PUPUH IV
GAMBUH
01
Samengko ingsun tutur, sembah catur: supaya lumuntur,
dihin: raga, cipta, jiwa, rasa, kaki, ing kono lamun tinemu, tandha nugrahaning
Manon.
02
Sembah raga puniku,pakartine wong amagang laku,
susucine asarana saking warih, kang wus lumrah limang wektu, wantu wataking
wawaton.
03
Inguni-uni durung, sinarawung wulang kang sinerung,
lagi iki bangsa kas ngetok-ken anggit, mintoken kawignyanipun, sarengate
elok-elok.
04
Thithik kaya santri Dul, gajeg kaya santri brahi
kidul, saurute Pacitan pinggir pasisir, ewon wong kang padha nggugu, anggere
guru nyalemong.
05
Kasusu arsa weruh, cahyaning Hyang kinira yen karuh,
ngarep-arep urup arsa den kurebi, Tan wruh kang mangkoko iku, akale keliru
enggon.
06
Yen ta jaman rumuhun, tata titi tumrah tumaruntun,
bangsa srengat tan winor lan laku batin, dadi ora gawe bingung, kang padha
nembah Hyang Manon.
07
Lire sarengat iku, kena uga ingaranan laku, dihin ajeg
kapindhone ataberi, pakolehe putraningsun, nyenyeger badan mwih kaot.
08
Wong seger badanipun, otot daging kulit balung
sungsum, tumrah ing rah memarah antenging ati, antenging ati nunungku,
angruwat ruweting batos.
09
Mangkono mungguh ingsun, ananging ta sarehne asnafun,
beda-beda panduk panduming dumadi, sayektine nora jumbuh, tekad kang padha
linakon.
10
Nanging ta paksa tutur, rehning tuwa tuwase mung
catur, bok lumuntur lantaraning reh utami, sing sapa temen tinemu, nugraha
geming Kaprabon.
11
Samengko sembah kalbu, yen lumintu uga dadi laku, laku
agung kang kagungan Narapati, patitis tetesing kawruh, meruhi marang kang
momong.
12
Sucine tanpa banyu, mung nyenyuda mring hardaning
kalbu, pambukane tata, titi, ngati-ati, atetetp talaten atul, tuladhan marang
waspaos.
13
Mring jatining pandulu, panduk ing ndon dedalan
satuhu, lamun lugu leguting reh maligi, lageane tumalawung, wenganing alam
kinaot.
14
Yen wus kambah kadyeku, sarat sareh saniskareng
laku, kalakone saka eneng, ening, eling, Ilanging rasa
tumlawung, kono adile Hyang Manon.
15
Gagare ngunggar kayun, tan kayungyun mring ayuning
kayun, bangsa anggit yen ginigit nora dadi, Marma den awas den emut, mring
pamurunging lelakon.
16
Samengko kang tinutur, sembah katri kang sayekti
katur, mring Hyang Sukma sukmanen sehari-hari, arahen dipun kecakup, sembah ing
Jiwa sutengong.
17
Sayekti luwih prelu, ingaranan pepuntoning laku,
kalakuan kang tumrap bangsaning batin, sucine lan Awas Emut, mring alame alam
amot.
18
Ruktine ngangkah ngukut, ngiket ngrukut triloka
kakukut, jagad agung gimulung lan jagad cilik, Den kandel kumandel kulup, mring
kelaping alam kono.
19
Keleme mawa limut, kalamatan jroning alam kanyut,
sanyatane iku kanyatan kaki, Sajatine yen tan emut, sayekti tan bisa awor.
20
Pamete saka luyut, sarwa sareh saliring panganyut,
lamun yitna kayitnan kang mitayani, tarlen mung pribadinipun, kang katon
tinonton kono.
21
Nging aywa salah surup, kono ana sajatining Urub, yeku
urup pangarep uriping Budi, sumirat sirat narawung, kadya kartika katongton.
22
Yeku wenganing kalbu, kabukane kang wengku winengku,
wewengkone wis kawengku neng sireki, nging sira uga kawengku, mring kang pindha
kartika byor.
23
Samengko ingsun tutur, gantya sembah ingkang kaping
catur, sembah Rasa karasa rosing dumadi, dadine wis tanpa tuduh, mung kalawan
kasing Batos.
24
Kalamun durung lugu, aja pisan wani ngaku-aku, antuk
siku kang mangkono iku kaki, kena uga wenang muluk, kalamun wus pada melok.
25
Meloke ujar iku, yen wus ilang sumelang ing kalbu,
amung kandel kumandel ngandel mring takdir, iku den awas den emut, den memet
yen arsa momot.
26
Pamoring ujar iku, kudu santosa ing budi teguh, sarta
sabar tawekal legaweng ati, trima lila ambeh sadu, weruh wekasing dumados.
27
Sabarang tindak-tanduk, tumindake lan sakadaripun, den
ngaksama kasisipaning sesami, sumimpanga ing laku dur, hardaning budi kang
ngrodon.
28
Dadya wruh iya dudu, yeku minangka pandaming kalbu,
inkang buka ing kijab bullah agaib, sesengkeran kang sinerung, dumunung
telenging batos.
29
Rasaning urip iku krana momor pamoring sawujud,
wujuddullah sumrambah ngalam sakalir, lir manis kalawan madu, endi arane ing
kono.
30
Endi manis endi madu, yen wis bisa nuksmeng pasang
semu, pasamaoning hebing kang Maha Suci, kasikep ing tyas kacakup, kasat mata
lair batos.
31
Ing batin tan keliru, kedhap kilap liniling ing kalbu,
kang minangka colok celaking Hyang Widi, widadaning budi sadu, pandak panduking
liru nggon.
32
Nggonira mrih tulus, kalaksitaning reh kang rinuruh,
ngayanira mrih wikal, warananing gaib, paranta lamun tan weruh, sasmita
jatining endhog.
33
Putih lan kuningpun, lamun arsa titah teka mangsul,
dene nora mantra-mantra yen ing lair, bisa aliru wujud, kadadeyane ing kono.
34
Istingarah tan metu, lawan istingarah tan lumebu, dene
ing njro wekasane dadi njawi, raksana kang tuwajuh, aja kongsi kabasturon.
35
Karana yen kebanjur, kajantaka tumekeng saumur, tanpa
tuwas yen tiwasa ing dumadi, dadi wong ina tan wruh, dhewekw den anggep dhayoh.
PUPUH V
K I N A N T H I
01
Mangka kantining tumuwuh, salami mung awas eling,
eling lukitaning alam, wedi weryaning dumadi, supadi niring sangsaya, yeku
pangreksaning urip.
02
Marma den taberi kulup, angulah lantiping ati, rina
wengi den anedya, pandak-panduking pambudi, bengkas kahardaning driya, supadya
dadya utami.
03
Pangasahe sepi samun, aywa esah ing salami, samangsa
wis kawistara, lalandhepe mingis-mingis, pasah wukir reksa muka, kekes
srabedaning budi.
04
Dene awas tegesipun, weruh warananing urip, miwah
wisesaning tunggal, kang atunggil rina wengi, kang mukitan ing sakarsa, gumelar
ngalam sakalir.
05
Aywa sembrana ing kalbu, wawasen wuwus sireki, ing
kono yekti karasa, dudu ucape pribadi, marma den sembadeng sedya, wewesen
praptaning uwis.
06
Sirnakna semanging kalbu, den waspada ing pangeksi,
yeku dalaning kasidan, sinuda saka satitik, pamotahing nafsu hawa, jinalantih
mamrih titih.
07
Aywa mamatuh malutuh, tanpa tuwas tanpa kasil,
kasalibuk ing srabeda, marma dipun ngati-ati, urip keh rencananira, sambekala
den kaliling.
08
Upamane wong lumaku, marga gawat den liwati, lamun
kurang ing pangarah, sayekti karendet ing ri, apese kasandhung padhas, babak
bundhas anemahi.
09
Lumrah bae yen kadyeku, atetamba yen wis bucik, duwea
kawruh sabodag, yen ta nartani ing kapti, dadi kawruhe kinarya, ngupaya kasil
lan melik.
10
Meloke yen arsa muluk, muluk ujare lir wali, wola-wali
nora nyata, anggepe pandhita luwih, kaluwihane tan ana, kabeh tandha-tandha
sepi.
11
Kawruhe mung ana wuwus, wuwuse gumaib baib, kasliring
titik tan kena, mancereng alise gatik, apa pandhita antige, kang mangkono iku
kaki.
12
Mangka ta kang aran laku, lakune ngelmu sajati, tan
dahwen pati openan, tan panasten nora jail, tan njurungi ing kaardan, amung
eneng mamrih ening.
13
Kunanging budi luhung, bangkit ajur ajer kaki, yen
mangkono bakal cikal, thukul wijining utami, nadyan bener kawruhira, yen ana
kang nyulayani.
14
Tur kang nyulayani iku, wus wruh yen kawruhe nempil,
nanging laire angalah, katingala angemori, mung ngenaki tyasing liyan, aywa
esak aywa serik.
15
Yeku ilapating wahyu, yen yuwana ing salami, marga
wimbuh ing nugraha, saking heb kang Maha Suci, cinancang pucuking cipta, nora
ucul-ucul kaki.
16
Mangkono ingkang tinamtu,tampa nugrahaning Widhi,
marma ta kulup den bisa, mbusuki ujaring janmi, pakoleh lair batinnya, iyeku
budi premati.
17
Pantes tinulad tinurut, laladane mrih utami, utama
kembanging mulya, kamulyaning jiwa dhiri, ora yen ta ngeplekana, lir leluhur
nguni-uni.
18
Ananging ta kudu-kudu, sakadarira pribadi, aywa
tinggal tutuladan, lamun tan mangkono kaki, yekti tuna ing tumitah, poma
kaestokna kaki.
